İman, insana bitmez tükenmez bir aşk, şevk ve heyecan verir; onu canlandırır, değiştirir, hareketlendirir. Gerçek ve samimi bir mü’min, sorumluluk duygusu taşır, bencil ve menfaatperest olamaz, hayır ve iyilik yapmak ister, herkesin yardımına koşar, rahatını terkeder, mihnetlere katlanır, tehlikelere atılır, varını-yoğunu hak yola sarf eder, icabında tatlı canından dahi geçebilir.

Sözümün gerçekliğine tarihimiz tanıktır. Ecdadımız işte o samimi imana topluca sahip idiler. Bu topraklardaki şu günkü varlığımızı ve hayatımızı o imana borçluyuz. Onlar bu iman uğruna, eski yerlerini, yurtlarını terk ettiler, cihada ve fütûhâta çıktılar. Ölümden korkmadılar, düşmandan kaçmadılar, güçlüklerden yılmadılar. Acı-tatlı günler yaşadılar, meşakkat ve felaketlere uğradılar ama muvaffak oldular, üç kıtada yer tuttular, asırlarca hüküm sürdüler.

Ancak, o imanları gevşediği zaman çözülmeye ve gerilemeye başladılar. Biz onların hem başarı hem de yıkılış sebeplerini iyi incelemeli ve doğru teşhis etmeliyiz. Bunun bizler için hayati ehemmiyeti vardır; çünkü geçmişte neler olduğunu iyi bilmeyenler hâl-i hazırda dostu düşmanı ayırdedemez ve gelecekte ne yapacaklarını tespit edemezler.

Osmanlı, ilk devirlerde sâfî ve samimi idi; adaletle hükmediyordu; ilme ve alime rağbet ve hürmet, ihtisas erbabına, sanata ve sanatkâra itibar ve riayet gösteriyordu. Söz ve idare, alimin ve mütehassısın idi. Tasavvufî terbiye halkı iyi ahlâka gerçekten sahip kılmıştı. Mevlânâlar, Yunuslar, Hacı Bektâş-ı Velîler, Şeyh Edebâlîler, Âşık Paşalar, Geyikli Babalar, Hacı Bayramlar, Akşemseddinler, Eşrefoğlu Rûmîler... ideal ve gözde kişilerdi. Boynu bükük, gözü yaşlı, içi nurlu, kalbi sâfî dervişlerin savaşlarda, fetihlerde, yerleşilen bölgelerde, gayrimüslim ahaliyi İslâmlaştırmada, müslümanları ahlâken eğitip yükseltmede, hayra, cihada sevketmede... büyük rolleri ve faydaları oluyordu. Güzel duygular, ince sanatlar, lirizm, hoşgörü, zarafet... altın devrini yaşıyordu; komşu ülkeler onlara gıpta ediyorlardı. Halkımız mutlu ve müreffeh idi.

Teknoloji ve ilimde de hasımlarımızdan geri değildik, onları iyi takip ediyor, yenilikleri alıyorduk. Süleymaniye gibi mîmarî harikalar, Tuna üzerine sağlam köprüler yapıyorduk. Yeni toplar icat ettiğimiz ve kalyonları gerekince karadan yürüttüğümüz gibi, halatlarını ibrişimden, yelkenlerini atlastan yapabilecek güçteydik. Karadeniz ve Akdeniz âdeta bir Türk iç denizi haline getirilmişti. Pîrî Reis, haritasına Kuzey ve Güney Amerika kıtasını ve kutupları işaretlemişti. Dev biyografiler, muazzam bibliyografi eserleri, olgun ilmî kitaplar, şöhretli büyük alimler... ortaya çıkıyordu. Bilmediğimizi soruyor, mütehassısını buluyor, işlerimizi yürütüyorduk.

Bizi düşman yıkmadı, yıkamazdı. Biz o muhteşem imanımızdan kademe kademe, derece derece uzaklaştığımız için kaybettik. Allah tarafından cezalandırıldık.

Geçmişten ibret alıp toparlanmalı, hatalarımızı düzeltmeli, öz benliğimize, asil imanımıza dönmeliyiz. Muvaffakiyetimizin tılsımı, başarımızın altın anahtarı kalbimizde saklı duruyor.

*